O wieloznaczności i funkcjonalności terminu dopowiedzenie. Na przykładzie nowotestamentalnych apokryfów staropolskich

Artykuł stanowi głos w dyskusji o możliwości przenoszenia terminów między językoznawstwem diachronicznym i synchronicznym na przykładzie terminu dopowiedzenie. W wypadku tego terminu zwrócono także uwagę na homonimię. Skonfrontowano różne definicje obecne w literaturze przedmiotu. Analizowane w artykule przykłady pochodzą ze staropolskich apokryfów nowotestamentalnych (Historyi trzech kroli oraz Rozmyślań dominikańskich). Termin dopowiedzenie zdefiniował Laskowski, a przejęli go m.in. Grochowski, Wiśniewski, Dobaczewski. Wszystkie definicje, w których dopowiedzenie ujmowane jest jako jednostka asyntagmatyczna, zależna kontekstowo, zostały stworzone na gruncie badań synchronicznych i zakładają w dużej mierze odwołanie się do kompetencji językowej użytkownika języka. Większość przykładów przywoływanych w tego typu artykułach jest spreparowana, stworzona celowo przez piszącego. Na problemy z adaptacją terminu wykształconego na gruncie badań synchronicznych do badań diachronicznych zwracała uwagę już Pastuchowa, sugerując, że historyk języka powinien wyjść od materiału językowego. To z kolei prowadzi do obserwacji, że zaproponowana definicja oraz kryteria wyróżniania dopowiedzeń nie są adekwatne do materiału dawnego. Ponadto tak zdefiniowany termin jest nieintuicyjny. Terminu dopowiedzenie użyła ponadto Krążyńska na określenie jednej ze średniowiecznych technik rozbudowywania pojedynczych zdań. W tym ujęciu termin dopowiedzenie jest jednak nieostry, nieprecyzyjny, choć intuicyjny. Sam termin zapewne nie został zaadaptowany z jednego obszaru badawczego do innego, lecz stworzono go niezależnie. Przyczyną tego stanu rzeczy może być przejrzysta budowa słowotwórcza wyrazu oraz intuicyjne rozumienie. Bardzo trudno zaproponować jasne i jednoznaczne kryteria wyodrębniania dopowiedzeń z tekstów staropolskich. Wiąże się to z faktem, że nie wiemy, czy dany element językowy jest integralną częścią zdania (składnikiem), czy też jest wtórny, dosunięty (spójnikowo lub bezspójnikowo). Nie są rozstrzygające w tej kwestii geneza (czy to np. zastosowanie figury retorycznej, czy też glosa wtórnie wciągnięta w tekst główny) ani zakres dopowiadanych sensów. Kluczowe wydają się wiedza o zabytku oraz intuicja badawcza.Ambiguity and functionality of the term dopowiedzenie (apposition), exemplified by Old Polish New Testament apocrypha. Summary: The article contributes to the discussion about the possibility of transferring terms between diachronic and synchronic linguistics. Using the term dopowiedzenie (‘apposition’) as an example, we address homonymy and confront various definitions that can be found in the literature. The examples analysed in the article are sourced in Old Polish New Testament apocrypha (Historyja trzech kroli ‘The history of the Three Kings’ and Rozmyślania dominikańskie ‘Dominican Meditations’). The term dopowiedzenie was defined by Laskowski and adopted by, among others, Grochowski, Wiśniewski, Dobaczewski. The definitions in which apposition is seen as an asyntagmatic and contextually dependent unit have been created on the basis of synchronic research and assume, to a large extent, appealing to the language competence of the speaker. Most examples cited in such articles are invented, i.e. created deliberately by the writer. Problems with the adaptation of a term that has developed in the field of synchronic research to diachronic research were already pointed out by Pastuchowa, who suggested that a historical linguist should take language material as a starting point. This, in turn, leads to an observation that the proposed definition and the criteria for the identification of apposition are not applicable to old material. Moreover, the term thus defined is non-intuitive. The term dopowiedzenie was also used by Krążyńska to describe one of the medieval techniques of expanding simple sentences. In this approach, however, the term is blurred, imprecise, although intuitive. Most probably the term was not adapted from one research area to another, but it was created independently. The reason for this can be its transparent word-formation structure and intuitive understanding. It is difficult to propose clear and unambiguous criteria for the extraction of appositions from Old Polish texts. This is due to the fact that we do not know whether a particular language element is an integral part of a sentence (constituent) or whether it is secondary, added (with or without the use of a conjunction). Examining the origin (e.g. the use of a rhetorical figure, the glosses incorporated secondarily in the main text) or the range of the added meanings does not help in resolving the issue. It is the knowledge of the written relic and scholarly intuition that seem to be the key. Keywords: term, apposition, syntax, Old Polish apocrypha