ATATÜRK DÖNEMİNDE KAFKASYA'DA OSMANLI VATANDAŞLARI: DİN ADAMLARI, ASKERLER, ÖĞRETMENLER, ESİRLER

Kafkaslar’da Sovyet hâkimiyetinin nihai tesisinden ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin zaferinden sonra bölgedeki mevcut rejimler değişmiş ve ülkelerin içtimai ve siyasi yaşamında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Bu gelişmeler ister istemez Sovyetler Birliği’ndeki yabancı devletlerin tebaası olan insanların hayatını da etkilemiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, Türkler, Ermeniler, Yunanlılar da dahil olmak üzere Kafkasya'ya çeşitli Osmanlı tebaası geldi. Türkiye türklerin Kafkasya’da durumunu ve bunların Sovyet döneminde Kafkasya’dan tahliyesini inceleyeceğiz. Yabancı devletlerin Sovyet Rusya’ya müdahalesi sırasında yeni rejim; ülke içinde yaşayan yabancı devlet tebaasının güvenlik açısından büyük sorun olduğu kanaatine vardı. Ne var ki 1920-1930’larda onların yabancı devletler lehine istihbarat faaliyetlerinden rahatsız olmaya başladı. Sovyet öncesi dönemde Kafkasya’da yaşayanlar ağırlıklı olarak öğretmen, molla, asker, savaş esirleri ve diğerleri idi. Sovyet rejimi Türk öğretmeleri Müsavat Partisi ideolojisine ve Türk istihbaratına hizmet eden bireyler olarak görüyordu. Makalede Rusya, Azerbaycan ve Dağıstandaki arşiv belgelerinbe dayanarak aşağıdakiler incelenecektir: 1920-1930 yıllarında Bakü’de yaşayan Türk tebaanın evlerinde arama işlemleri yapılması, kapıların mühürlenerek eşyaların müsadere edilmesi. Bu gelişmeler karşısında TBMM’nin Azerbaycan’daki Temsilcisi Lütfi’nin harekete geçmesi. Dağıstan’da büyük miktarda Türk altın parası ele geçirilmesi. Haydar Tağızade, Süleyman Nuri, İsmail Hakkı Türkiye lehine casusluk faaliyetlerinde ithamlar. Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan ve Dağıstan’dan Türkiye’ye göç etmek isteyen Müslümanların göçü Şükrü Bey tarafından organize edilmesi, Halk İçişleri Bakanı M.C. Bağırov ve Azerbaycan Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesinin (AK(b)P MK) bu çalışmalar içinde yer alması, Azerbaycan ve Dağıstan’daki Türk askerlerinin Sovyet karşıtı ayaklanmalara katılması ve casusluluk yönündeki faaliyetlerde itham edilmeleri, Azerbaycan K(B)P MK tarafından Kafkasya’da gizli askeri istihbaratın teşkili, Türk tebaasını, aynı zamanda savaş esirlerinin istihbarat amacıyla ve Bolşevik ideolojisinin Şark ülkelerinde Türkiye’de yayılması maksadıyla kullanılması. Azerbaycan K(B)P MK Teşkilat Şubesine Komintern aracılığıyla Türkiye’ye geri dönen Türk komünistler ve Türk Komünist Partisi ile ilişkiler kurulması konusunda talimat verilmesi, Azerbaycan KP MK Sekreterliğinin 16 Temmuz 1923 kararıyla tüm Türk öğretmenlerin sınır dışı edilmesi, Merkez İcra Komitesi (MİK) ve Halk Komiserleri Konseyi’nin (HKS) 17 Temmuz 1937 kararıyla Azerbaycan’daki Türk-Sovyet sınırının Türkiye Türklerden temizlenmesi. Bu konular kapsamında Sovyet yönetiminin aldığı kararlara Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve diplomatik kurumlarının nasıl tepki verdikleri araştırılacaktır.