YENİ BELGELER IŞIĞINDA CUMHURİYETİN İLK DÖNEMİNDE TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ (1929-1932)

Bu çalışmanın amacı, Dışişleri Bakanlığı Arşivinde 2009-2013 yılları arasında yaptığım görev çerçevesinde, dikkatimi çeken ABD belgeleri ışığında, 1929-1932 dönemini Türk-ABD ilişkilerini diplomasi tarihi açısından değerlendirmek, bu dönemdeki ikili ilişkiler ve sorunlara ışık tutmaya çalışmaktır. Türk-ABD ilişkileri araştırmaları genellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası döneme, Soğuk Savaş’ta iki ülkenin yakın iş birliği üzerine odaklanmıştır. Bu çalışma, açılan Dışişleri belgeleri, konu ile ilgili diğer çalışmalar ve anılar üzerine inşa edilmiştir. Türk-ABD ilişkilerini değerlendirmek için tarihi arka planı ihmal etmemek gerekir. Bilindiği üzere, ABD ile, 6 Ağustos 1923’te Lozan’da imzalanan Genel Anlaşmayı ABD Senatosu’nun 18 Ocak 1927’de onaylamaması üzerine, diplomatik ilişkiler, 17 Şubat 1927’de teati edilen Modus Vivendi ile kurulmuştur. Bunun üzerine, Türkiye, Vaşington’a Ahmet Muhtar Bey’i, ABD de Ankara’ya Joseph Grew’u Büyükelçi olarak atamışlardır. İki seçkin diplomat iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesi amacıyla çaba sarfederken, iki ülke karar vericileri de ikili ilişkilerin gelişmesini desteklemişler ve teşvik etmişlerdir. 1927- 1928 dönemi ikili ilişkilerin kuruluşu şeklinde tanımlanabilir. 1929- 1932 dönemi ise ilişkilerin sağlamlaştırılmasına yönelik çalışmaların yapıldığı ve bu ilişkilerin sağlam bir zemine oturtulmasıdır. Nitekim bu dönemde, Briand-Kellog Paktı’na 19 Ocak 1929’da katılınmış, 1 Ekim 1929’da iki ülke arasında Ticaret ve Denizcilik Anlaşması, 28 Ekim 1931’de de Yerleşme ve İkamet Andlaşması imzalanmıştır. Bu dönemde, ABD’nin tazminat taleplerinin çözümü için adımlar atılmış, Suçluların İadesi ile ilgili Anlaşma konusu ele alınmıştır. Böylelikle, bu dönemde ikili ilişkilerin hukuki temelleri oluşturulmuştur. Bu dönemde, askeri, kültürel, ticari ilişkileri geliştirmek için adımlar atılmış, gemi ziyaretleri, öğrenci değişimi sağlanmıştır. Türkiye, ABD’den teknik personel, mühendis temin ederek büyük projeler gerçekleştirmek istemiş, eski Maliye Bakanı Saraçoğlu Şükrü Bey’in ABD’yi ziyareti bu dönemde meydana gelmiştir. 1929-1932 dönemi Türk-ABD ilişkilerinin sağlamlaştırılmasını sağlayarak ve genellikle Soğuk Savaş döneminde ikili ilişkilerin stratejik ortaklık haline gelmesinde katkısı bulunan bir dönem olmuştur.