Zbiorowa nieświadomość. Czesław Miłosz

Wiersze Biedny chrześcijanin patrzy na getto oraz Campo di Fiori należą do najsłynniejszych polskich utworów poetyckich o Zagładzie. Czytano je jako zapis zbiorowych lęków. Tekst jest próbą pójścia tym tropem interpretacyjnym. Krokiem wstępnym jest odniesienie do wojennego konkretu, a więc próba zrozumienia, do jakiego rodzaju scen i zjawisk odnoszą się poetyckie obrazy. Zestawienie ze świadectwami oraz literackimi zapisami polskich Żydów wskazuje, że kontekstem są polska przemoc i kolektywne sprawstwo wpisujące się w realizowaną przez nazistów eksterminację. Niechciana wiedza o sprawstwie i współudziale przybiera u Miłosza postać lęków uosabianych przez „strażnika-kreta”. Ich inwazji towarzyszy rozpad symbolicznego porządku i obrazów zadomowienia, co wskazuje, że obecna, a jednocześnie niewidoczna dla społeczności wiedza o polskiej przemocy funkcjonuje jak Lacanowskie Realne. Zapisem polskiego patrzenia na śmierć Żydów jest wiersz Campo di Fiori. Polemicznie do tradycji interpretowania go jako świadectwa „obojętności” wydobyte zostają paralele między spaleniem heretyka przez chrześcijańską inkwizycję i spojrzeniem „biednego chrześcijanina” na płonące getto. Ich wspólną cechą jest wykluczenie ginących jako tych, którzy wyznaczają granicę chrześcijańskiej i polskiej społeczności, a jednocześnie zajmują „miejsce niebezpieczne”, a więc w porządku fundujących tożsamość mitów przeznaczone do unicestwienia. Ustanowienie tej granicy okazuje się w realiach Zagłady wyrokiem i legitymizuje działania nazistów.