‘Wszystkiemu winni są litewscy prowokatorzy…’. Aneksja Litwy przez ZSRR latem 1940 r. w świetle dokumentów dyplomatycznych i materiałów propagandowych

Problemem badawczym poruszonym w niniejszej pracy jest zagadnienie procesu przyłączenia Republiki Litewskiej do Związku Radzieckiego latem 1940 r. oraz kontekst polityczny tego wydarzenia. Współcześnie wokół historii polityki Kremla w latach 1939–1941 istnieje dużo kontrowersji historycznych i politycznych, niemniej w ostatnim czasie w polskiej historiografii temat aneksji Litwy nie był poruszany, a zagadnienie relacji i zależności dyplomatycznych między obydwoma państwami nie było dotąd wyczerpująco opisane. Pytanie badawcze sformułowano następująco: dlaczego, mimo obowiązywania Układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej z października 1939 r., Moskwa zdecydowała się na zmianę status quo i bezpośrednią aneksję sąsiedniego państwa mimo znacznych alternatywnych szerokich możliwości kontroli polityki Litwy? Badanie przeprowadzono analizując opracowane dokumenty służb dyplomatycznych obydwu państw (wśród których szczególne miejsce zajmuje korespondencja dyplomatyczna), ówczesną prasę radziecką pod kątem stosowanego przekazu propagandowego, a także wykorzystano źródła memuarystyczne. W wyniku przeprowadzonych badań nie zdefiniowano jednoznacznych przyczyn zapoczątkowania procesu aneksji Litwy przez ZSRR, natomiast ujawniono szereg czynników mogących mieć znaczący wpływ na takie posunięcie Kremla. Należą do nich zarówno sukcesy III Rzeszy w II wojnie światowej w tym czasie co, zdaniem Moskwy, mogłoby zagrozić pozycji ZSRR w krajach bałtyckich i osiągniętym zdobyczom, jak również dalekosiężne plany imperialne Kremla i dążenie do rewizji granic w regionie.