Nadgrobna stela s čitavom ljudskom figurom na istočnom Jadranu

Ljudski lik je dominantan motiv na raznim tipovima nadgrobnih spomenika na području istočne obale Jadrana. Većinom je čovjek (pokojnik) prikazan kao polufigura (do pojasa), međutim vrlo se rijetko pojavljuje čitava figura, U nešto širem području istočnojadranske obale sačuvalo se pet takvih stela, ali je jedna od njih tektonski i ikono- grafski drugačija pa je u ovom radu ispuštena (slela Lupe iz Sovica u Hercegovini). Ostale su četiri ikonografski srodne, a tri i tektonski. Tri su već objavljene (stela tor. 1 — Cavtat, danas u Beču, br, 2 iz Na- rone, br. 3 iz Salone, a br. 4 nepoznato nalazište, vjerojatno iz Salone, sve u Arheološkom muzeju u Splitu). Tri stele su arhitektonskih karakteristika (naisceos s nišom ili sama miša), dok je četvrta (spomenik br. 3) jednostavna ploča s udubljenim pravokutnikom. Sve stele kao glavni motiv sadrže čitavu figuru pokojnika u statutarnoj pozi (conitraposto). Zanimljivo je da su sva četiri spomenika pripadala vojnicima, što na steli br. 3 potvrđuje natpis, a na drugim atributi vojničkog karaktera (odjeća, mač, pojas, vitis ili meki drugi komandni štap, codex ansatus itđ.).H. Hoffmann je ovaj tip slele nazvao »grčkim-«, što je sasvim točno kad se radi o podrijetlu tipa, ali se čitava figura pokojnika proširila na nadgrobnim spomenicima ima preko čitava Rimskog Carstva i to kao spomenik namijenjen vojnicima i civilima. Direktnu vezu s orijentalnim krajevima koji govore grčki i tamo prevladavajućim tipom stele međutim pokazuje samo spomenik br. 3 (udubljeni pravokutnik s čitavim likom). Pojava se »grčkog« lipa može objasniti činjenicom što je pokojnik Aurelije Pontijan, vojnik I. italske legije (legio I Ita- lica). kao i većina drugih vojnika te jedinice, bio Iračkog podrijetla. Ostale su slete arhitektonskog karaktera koji se javlja po čitavu Rimskom Carstvu, a osobito u zapadnim krajevima.Sve su ovdje obrađene slele razmjerno kasne. Stele br. 3 i 4 se na temelju glave pokojnika, frizure kao i skliskih karakteristika mogu staviti u doba treće ili četvrte decenije 3. st. (stela br. 3), odnosno nešto iza sredine 3. st, (stela br. 4). Tu dataciju potvrđuje 1 Činjenica da je u Dalmaciji boravio dio I. italske legije od konca 2. st. a još je uvijek tu u vrijeme Aleksandra Severn koji joj je podijelio počasni naziv Severiano. Slele br. 1 i 2 je znatno teže datirati. Optički efekti (svjetlo-sjena) u kapitelima stele br. 1 pokazuju da je se ne može datirati prije sredine 2. st. S tim su u skladu i arhitektonski detalji (pilastri s kapitelom) koji nestaju na istočnoj obali Jadrana oko sredine tog stoljeća. Nedostatak kontrastnih efekata u naborima haljine i potpuno konzervativni skulptorski tretman pokazuju da bi se stela br. 2 -mogla datirati još u vrijeme prije pojave stilskih izmjena iz konca 2. st. n. e. s čime se slaže i razmjerna monumentalnost stele koja se kasnije značajno smanjuje kod onih nakon sredine 2. st.Stele s čitavom figurom počinju se pojavljivati u doba kad stela počinje gubiti popularnost kao tip monumentalnog nadgrobnog spo- menika One se javljaju kroz nešto duže od jednog stoljeća i služe praktično samo za vojnike kojima su pogodovale, jer čitava figura omogućuje da se brojni vojnički atributi bolje smjeste i tako pokojnike okrakteriziraju u njihovom zanimanju.