Διαπολιτισμικές και σχολικές παράμετροι του σχολικού εκφοβισμού σε παιδιά δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ψυχολογικά χαρακτηριστικά τους

Ο σχολικός εκφοβισμός ευθύνεται για προβλήματα ψυχικής υγείας, κοινωνικής δυσπροσαρμοστικότητας και ακαδημαϊκής αποτυχίας που ακολουθούν το άτομο μέχρι την ενήλικη ζωή του. Μέχρι σήμερα η επιστημονική βιβλιογραφία έχει προσδιορίσει πολλούς αιτιολογικούς παράγοντες για την εκδήλωση του φαινομένου. Ο τρόπος που συσχετίζονται μεταξύ τους οι υποκείμενοι μηχανισμοί αποτελεί πρόκληση για την έρευνα. Στην παρούσα μελέτη διερευνήθηκε η συσχέτιση της εκφοβιστικής συμπεριφοράς με διάφορα χαρακτηριστικά του πληθυσμού, δημογραφικά δεδομένα και σχολικές παραμέτρους. Κύριο ερώτημα αποτέλεσε η πιθανότητα συσχέτισης με την πολιτισμική ταυτότητα των μαθητών – οικογενειών τους. Το δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 572 μαθητές (293 κορίτσια και 279 αγόρια) με μέσο όρο ηλικίας τα 14 έτη, από 17 σχολικές μονάδες της Ροδόπης και του Έβρου, επιλεγμένες με τυχαία αναλογική δειγματοληψία ανά βαθμό αστικότητας. Το γεωγραφικό διαμέρισμα της Θράκης αποτέλεσε ιδανικό δείγμα για μελέτη που εστιάζει στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά καθώς διακρίνεται για μία ευρεία ποικιλομορφία: περιλαμβάνει γηγενείς Χριστιανούς σε ποσοστό περίπου 65%, γηγενείς Μουσουλμάνους σε ποσοστό 30% και διάφορες εθνο-πολιτισμικές κοινότητες (Αρμένιους, παλιννοστούντες απ΄ την πρώην Σοβιετική Ένωση, μετανάστες από χώρες της ανατολικής Ευρώπης) σε ποσοστό περίπου 5%. Με βάση τα παραπάνω, στη μελέτη έγινε διάκριση του πλειονοτικού πληθυσμού από τον μειονοτικό. Η σχετική αναλογία υπολογίσθηκε στις σχολικές τάξεις από 0% έως 89% (διάμεση τιμή εκπροσώπησης μειονοτικών μαθητών: 40%). Ειδικότερα, το 23,4% των συμμετεχόντων μαθητών ήταν εγγεγραμμένοι σε σχολεία με αναλογία μειονοτικών μικρότερη από το 25% (σχολεία χαμηλής διαπολιτισμικής «πυκνότητας»), το 56,5% φοιτούσαν σε σχολεία με αναλογία μειονοτικών 26% έως 75% (σχολεία μέσης διαπολιτισμικής «πυκνότητας») και το υπόλοιπο 20,1% των μαθητών φοιτούσαν σε σχολεία με αναλογία μειονοτικών πάνω από το 75% (σχολεία υψηλής διαπολιτισμικής «πυκνότητας»). Οι συμμετέχοντες συμπλήρωσαν ερωτηματολόγια αυτο-αναφοράς όπως το «Αναθεωρημένο ερωτηματολόγιο για την εκτίμηση του εκφοβιστικού φαινομένου στο σχολείο σε εφήβους του Dan Olweus (Senior), «The Revised Olweus Bully/Victim Questionnaire for Students-Senior»/OBVQ (Olweus, 1996), μεταφρασμένο και προσαρμοσμένο στην ελληνική γλώσσα, το «Ερωτηματολόγιο για εφήβους, Youth Self-Report» (YSR) από το Σύστημα Achenbach για Εμπειρικά Βασισμένη Αξιολόγηση (ΣΑΕΒΑ) και ερωτηματολόγιο δημογραφικών χαρακτηριστικών για τη συλλογή πληροφοριών όπως το φύλο, η ηλικία, η τάξη φοίτησης, το οικογενειακό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο και η εθνο-πολιτισμική τους ταυτότητα. Η εθνο-πολιτισμική ταυτότητα προσδιορίστηκε από τη δήλωση τόπου γέννησης και τη γλώσσα που χρησιμοποιούν τα παιδιά στο σπίτι. Για κάθε απάντηση που διαφοροποιήθηκε από τις επιλογές «Ελλάδα» ή «Ελληνικά» ο συμμετέχων/-ουσα κατηγοριοποιήθηκε στον «μειονοτικό» πληθυσμό.Το 16,8% ήταν μαθητές που θυματοποιήθηκαν, το 10% ήταν μαθητές που συμμετείχαν σε συμπεριφορές εκφοβισμού ως θύτες και το 7,9% ήταν μαθητές που συμμετείχαν στο φαινόμενο με τους δύο ρόλους ως θύτες/θύματα. Το μέγεθος του σχολείου και η σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού (αναλογία των εθνο-πολιτισμικών διαφοροποιήσεων μέσα στον μαθητικό πληθυσμό) φάνηκε ότι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πρόκληση διομαδικών συγκρούσεων. Πιο συγκεκριμένα, η θυματοποίηση παρουσίαζε 52% μικρότερη συχνότητα σε σχολεία με χαμηλό και 61% μικρότερη συχνότητα σε σχολεία με υψηλό ποσοστό ετερογενών μαθητών («μειονοτική πυκνότητα»), σε αντίθεση με τα σχολεία μέσης «πυκνότητας» μειονοτικών μαθητών, όπου η θυματοποίηση εμφάνιζε τα μεγαλύτερα ποσοστά. Αναφορικά με την εκδήλωση εκφοβιστικής συμπεριφοράς, είτε σε ρόλο θύτη, είτε σε ρόλο θύτη/θύματος, παρατηρήθηκε ότι αυτή ήταν λιγότερο συχνή σε σχολεία με υψηλή «πυκνότητα» συγκριτικά με σχολεία μέσης «πυκνότητας». Η ίδια χαμηλή τάση παρατηρήθηκε και στα σχολεία χαμηλής «πυκνότητας» μειονοτικού πληθυσμού, επιβεβαιώνοντας τη θεωρία της «δι-ομαδικής απειλής» (“Group Threat Theory”) του Blalock για το αυξημένο αίσθημα απειλής και αντίδρασης που νιώθει η κυρίαρχη ομάδα, όταν αυξάνει πληθυσμιακά η μειονοτική ομάδα. Από τα ευρήματά μας προέκυψε, επίσης, ότι στα ολιγοπληθή σχολεία, με λιγότερους από 200 μαθητές, είναι σημαντικά μικρότερη η πιθανότητα διάπραξης εκφοβισμού συγκριτικά με τα σχολεία μεγαλύτερου πληθυσμού. Επιπρόσθετα οι εμπλεκόμενοι μαθητές, ανεξαρτήτως ρόλου, εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά εσωτερικευμένων και εξωτερικευμένων προβλημάτων, υψηλότερα ποσοστά φτωχής ακαδημαϊκής επίδοσης, ελλιπούς φοίτησης και φόβου στο σχολείο συγκριτικά με τους μη εμπλεκόμενους συνομήλικούς τους. Τα ευρήματα της μελέτης αυτής δίνουν το έναυσμα για περαιτέρω έρευνα και κατανόηση των παραγόντων που προκαλούν τα φαινόμενα επιθετικότητας στο σύγχρονο πολυπολιτισμικό σχολείο. Επίσης, συνεισφέρουν στην ανάπτυξη στοχευμένων προληπτικών πρακτικών και στρατηγικών για περιορισμό της θυματοποίησης.