Η παρέμβαση του κράτους στα περιουσιακά δικαιώματα των μετόχων των πιστωτικών ιδρυμάτων

Στόχος του παρόντος πονήματος είναι να σκιαγραφίσει τις μορφές κρατικής παρέμβασης που προβλέφθηκαν νομοθετικά και εφαρμόσθηκαν διαχρονικά στην Ελλάδα έως σήμερα, οι οποίες έχουν αντίκτυπο στα περιουσιακά δικαιώματα των μετόχων των πιστωτικών ιδρυμάτων. Η παρέμβαση αυτή εκδηλώθηκε, σε ένα πρώτο στάδιο, ευκαιριακά και αποσπασματικά, με τη θέσπιση ενός στοιχειώδους νομοθετικού τραπεζικού πλαισίου και μετεξελίχθηκε, σταδιακά, ιδίως μετά το ξέσπασμα της κρίσης του 2007, σε μια οργανωμένη και συντονισμένη παρέμβαση, ως απόρροια της ενσωμάτωσης διατάξεων του διεθνούς και ευρωπαϊκού τραπεζικού δικαίου στην εθνική έννομη τάξη. Το τελευταίο θέσπισε ειδικούς κανόνες για την αφερεγγυότητα των πιστωτικών ιδρυμάτων, με σκοπό τη διασφάλιση της συνέχειας των κρίσιμων λειτουργιών των τραπεζών, την αποφυγή σημαντικών επιπτώσεων στη χρηματοπιστωτική σταθερότητα, την προστασία των δημόσιων πόρων, την ελαχιστοποίηση της εξάρτησης από έκτακτη δημόσια χρηματοπιστωτική στήριξη καθώς και την προστασία των καταθετών.Κοινό τόπο κατά την εκδήλωση της εν λόγω παρέμβασης αποτελεί η κατά προτεραιότητα ανάληψη των ζημιών από τους μετόχους, οι οποίοι, είτε μέσω της ενεργητικής συμμετοχής τους (λ.χ. μέσω της εφαρμογής του μέτρου της αναδιάρθρωσης παθητικού «bail in» ή μέσω του καταμερισμού των επιβαρύνσεων «burden sharing») είτε μέσω της αποχής τους (λ.χ. αποκλεισμός δικαιώματος προτίμησης κατά την αύξηση του μετοχικού κεφαλαίου) συνεισφέρουν στη σταθεροποίηση του πιστωτικού ιδρύματος, υποβαλλόμενοι σε μια «ιδιαίτερη θυσία» σε σχέση με τους άλλους πιστωτές. Η συμμετοχή αυτή στην ανάληψη των ζημιών έχει, κατά το συνήθως συμβαίνον, ως συνέπεια την αλλοίωση ή απώλεια των αξιώσεων, οι οποίες απορρέουν από τη μετοχική σχέση, θέτοντας ζητήματα συμβατότητας με το Σύνταγμα, την ΕΣΔΑ και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Η παρούσα μελέτη, σε κάθε κεφάλαιό της, αφουγκράζεται την αέναη σύγκρουση του δημοσίου συμφέροντος που επιδιώκει η αρμόδια αρχή κατά την άσκηση της παρεμβατικής της δράσης και των ιδιωτικών συμφερόντων των μετόχων που ερείδονται στην προστασία της ιδιοκτησίας τους. Στο πλαίσιο αυτό, ζητούμενο είναι η εξεύρεση του σημείου εκείνου κατά το οποίο τα αντικρουόμενα συμφέροντα εξισορροπούν. Και η επιδίωξη του δημοσίου συμφέροντος, και της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, ειδικότερα, υπερέχει, μεν, των στενώς εννοουμένων ιδιωτικών συμφερόντων των μετόχων, ωστόσο, ούτε η προϋπόθεση του δημοσίου συμφέροντος πρέπει να αποτελεί το εφαλτήριο νομιμοποίησης κάθε μορφής και έντασης περιορισμού στα περιουσιακά δικαιώματα των μετόχων, ούτε ο μέτοχος πρέπει να στερείται της προστασίας που του παρέχει το Σύνταγμα, το άρθρο 1 του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ αλλά και το παράγωγο ευρωπαϊκό δίκαιο, στο πλαίσιο της Ενιαίας Τραπεζικής Ένωσης(Οδηγία BBRD και Κανονισμός SRM). Σημειωτέον, η παρούσα δεν καταπιάνεται με άπασες τις μορφές παρέμβασης που εκδηλώθηκαν στο χρηματοπιστωτικό σύστημα αλλά μόνο με αυτές που είχαν αντίκτυπο στα περιουσιακά δικαιώματα των μετόχων των πιστωτικών ιδρυμάτων. Αδιαμφισβήτητα, δε, η δραστικότερη μορφή παρέμβασης στα περιουσιακά δικαιώματα των μετόχων αποτελεί η διαδικασία εξυγίανσης, η οποία και αποτελεί την κεντρική θεματική της. Γι’ αυτό το λόγο, βασικό νομοθετικό κείμενο, στο οποίο βασίζεται η παρούσα είναι ο Κανονισμός (EE) 806/2014 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου (Κανονισμός SRM), ο οποίος διαδέχθηκε την Οδηγία 59/2014/ΕΕ (BRRD), ενσωματωθείσα στην ελληνική έννομη τάξη με το άρθρο 2 του ν.4335/2015 και τα εσωτερικά αυτού άρθρα. Επιπλέον, η εν θέματι μελέτη δεν ασχολείται με τις μορφές κρατικής παρέμβασης που εκδηλώθηκαν σε ξένες έννομες τάξεις, παρά μόνο στην ελληνική, με επιλεκτικές αναφορές στις ευρωπαϊκές και διεθνείς εξελίξεις. Για το σκοπό αυτό, υιοθετείται η ακόλουθη πορεία σκέψης: Στο πρώτο μέρος (Κεφάλαια 1 και 2), εξετάζεται η παρέμβαση του Κράτους υπό το πρίσμα του ίδιου του Κράτους, με την παράθεση των συνταγματικών και δικαιοπολιτικών ερεισμάτων της εν λόγω παρέμβασης στην οικονομία, με την παράλληλη προσέγγιση των εννοιών του κρατικού παρεμβατισμού, της ρυθμιστικής παρέμβασης και του Οικονομικού Συντάγματος. Η προσχώρηση της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και η θεσμοθέτηση της Ενιαίας Τραπεζικής Ένωσης δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο το εθνικό Οικονομικό Σύνταγμα αλλά και το είδος και μορφή της διενεργούμενης παρέμβασης, ιδίως ως προς την εκχώρηση των πάλαι ποτέ κρατικών αρμοδιοτήτων σε ευρωπαϊκά όργανα (λ.χ. Ενιαίο Συμβούλιο Εξυγίανσης). Ακολουθεί, η έκθεση των λόγων που δικαιολογούν/επιβάλλουν την κρατική-ρυθμιστική παρέμβαση στα περιουσιακά δικαιώματα των μετόχων, καταγράφονται τα εργαλεία που τέθηκαν στο παρελθόν και τίθενται σε εφαρμογή μέχρι σήμερα από τον εθνικό και ευρωπαίο νομοθέτη, ενώ εξετάζεται ο αντίκτυπος που έχει η εφαρμογή τους στα περιουσιακά τους δικαιώματα.Στο δεύτερο μέρος (Κεφάλαια 3 και 4), ερευνάται η κρατική παρέμβαση υπό το πρίσμα του μετόχου, με την έννοια ότι παρατίθενται οι συνταγματικές και ευρωπαϊκές διατάξεις που επιβάλλουν την προστασία του, οριοθετώντας, παράλληλα, την κρατική επέμβαση στα περιουσιακά του δικαιώματα. Περίοπτη θέση καταλαμβάνει το ζήτημα της καταβολής αποζημίωσης ως αντιστάθμισμα στην επιγενόμενη ζημία του. Οι γενικές αυτές προστατευτικές διατάξεις θα ήταν ανεπαρκείς, χωρίς την παράθεση των εξειδικευμένων εκφάνσεων των αρχών αυτών, όπως προβλέπονται στην Οδηγία ΒRRD και στον Κανονισμό SRM. Η καταγραφή και αξιολόγηση της στάσης του εθνικού και ευρωπαίου δικαστή στο ζήτημα των ορίων του περιορισμού των περιουσιακών δικαιωμάτων των μετόχων διευκολύνει περαιτέρω την κατανόηση των εν λόγω ορίων. Στο τελευταίο κεφάλαιο(Κεφάλαιο 4), επιχειρείται να ανευρεθεί το σημείο της δίκαιης ισορροπίας μεταξύ του δημοσίου συμφέροντος και του περιορισμού των περιουσιακών δικαιωμάτων των μετόχων, έτσι όπως αυτό αποτυπώνεται στο σύγχρονο ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο.