Αναδιάρθρωση τοπικών παραγωγικών συστημάτων και χωρική ανταγωνιστικότητα

Αντικείμενο της διατριβής είναι η αναδιάρθρωση των παραγωγικών συστημάτων στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Στο πλαίσιο αυτό και στη συγκεκριμένη περίπτωση της Ελλάδας το “τοπικό” αναφέρεται στο επίπεδο της χώρας υπογραμμίζοντας τις χωρικές διαστάσεις της αναπτυξιακής διαδικασίας. Η κριτική μελέτη της παγκοσμιοποίησης σε συνδυασμό με ορισμένες διαπιστώσεις για την καπιταλιστική κρίση του 2008 έδειξαν ότι το επίπεδο της χώρας διατηρεί την κρίσιμη σημασία του ως αντικείμενο μελέτης και ως χωρικό επίπεδο άσκησης πολιτικής, σε διαφοροποίηση με τη θέση της περιφερειακότητας, όπως εκφράζεται από την επικρατούσα θεωρία της Νέας Περιφερειακότητας. Η χωρική ανταγωνιστικότητα φάνηκε ότι είναι άμεσα συναρτημένη με την κυρίαρχη αντίληψη για την παγκοσμιοποίηση και τη θέση περί “αδυναμίας του κράτους”, όπως και την αντιφατική σύζευξη του ελεύθερου εμπορίου με τη θεωρία του απόλυτου πλεονεκτήματος και τη θεωρία της ενδογενούς ανάπτυξης. Μεθοδολογικά η οικονομία αντιμετωπίζεται ως ένα πολύπλοκο σύστημα που μπορεί να μελετηθεί με τη χρήση των Πινάκων Εισροών-Εκροών. Το παραγωγικό σύστημα (ΠΣ) νοείται ως το σύνολο των κλάδων/προϊόντων της οικονομίας που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους στη βάση τεχνολογικών επιλογών οι οποίες σε συνδυασμό με τις πρωτογενείς εισροές (κεφάλαιο, εργασία) οδηγούν στην παραγωγή προστιθέμενης αξίας. Η αναδιάρθρωσή του είναι το αποτέλεσμα της συσσώρευσης του κεφαλαίου, δηλαδή των διαχρονικών επενδυτικών και χωροθετικών επιλογών του κεφαλαίου που διαμορφώνουν την άνιση χωρική ανάπτυξη. Η μελέτη του ΠΣ σε ένα διεθνές και κυρίως Ευρωπαϊκό συγκριτικό πλαίσιο (1970-2015) έδειξε ότι η σύγκλιση (κατά κεφαλήν ΑΕΠ) ακόμα και σε μακροχρόνιες περιόδους, είναι αμφίβολη ή συμβαίνει κατ’ εξαίρεση και υπό ειδικές συνθήκες, ενώ εμφανίζεται στον βαθμό που η ανάπτυξη συνδέεται με χαμηλό εργατικό κόστος. Το ΠΣ στην Ελλάδα και στην ΕΕ αναδιαρθρώνεται μακροχρόνια (1995-2015) στην κατεύθυνση της τριτογενοποίησης με μείωση της διαφοροποίησής του. Η επικρατούσα άποψη περί μετατροπής της οικονομίας σε “οικονομία της γνώσης” αδυνατίζει, καθώς στον βαθμό που αυτή συμβαίνει, είναι στην καλύτερη περίπτωση αργή, ενώ παράγει αντιφατικά και παράδοξα αποτελέσματα, αφού η συμμετοχή των κλάδων υψηλής τεχνολογίας στην Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ) μειώνεται και η αναδιάρθρωση αυτή συντελείται κυρίως με τη αύξηση της συμμετοχής των κλάδων του δημόσιου τομέα. Επιπλέον η πλειονότητα της ΑΠΑ στην Ελλάδα και στην ΕΕ παράγεται από κλάδους χαμηλής έντασης τεχνολογίας και γνώσης. Η συγκριτική μελέτη των ΠΣ (σε μονοψήφιους και διψήφιους κωδικούς NACE) της Ελλάδας, της ΕΕ-28 και επιλεγμένων χωρών της έδειξε υψηλό βαθμό ομοιότητας (εντονότερα με τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου) σε σειρά δομικών τους στοιχείων όπως η κλαδική διάρθρωση της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας και της απασχόλησης, η παραγωγικότητα, οι κλάδοι υψηλής προστιθέμενης αξίας, η κλαδική εξωστρέφεια και η κάθετη εξειδίκευση μέσω του διεθνούς εμπορίου. Έντονη διαφοροποίηση εμφανίζεται στη σχέση κεφαλαίου-εργασίας τόσο μεταξύ του Ελληνικού ΠΣ όσο και μεταξύ των ΠΣ των άλλων Ευρωπαϊκών χωρών. Διαφοροποίηση υπάρχει και στη δομή των εξαγωγών της Ελλάδας και των άλλων χωρών που οφείλεται κυρίως στη χαμηλή ανάπτυξη της βιομηχανίας. Η δομή του ΠΣ της Ελλάδας (2010) μελετήθηκε αφενός με την ανάδειξη της εσωτερικής κλαδικής ιεραρχίας και τον προσδιορισμό του βαθμού γραμμικότητας και αφετέρου με τον προσδιορισμό των στρατηγικών και σημαντικών κλάδων του και των συνεκτικών κλαδικών ομαδοποιήσεων (clusters). Η μελέτη της ιεραρχίας και της γραμμικότητας του συστήματος (τριγωνοποίηση της μήτρας διακλαδικών συναλλαγών) έγινε με έναν αλγόριθμο βελτιστοποίησης που στηρίχθηκε στο μετα-ευρετικό πλαίσιο της προσομοιωμένης ανόπτησης (simulated annealing-SA). Οι στρατηγικοί και σημαντικοί κλάδοι του ΠΣ προσδιορίσθηκαν αφενός με τους δείκτες Hirschman-Rasmussen και αφετέρου με τη χρήση σειράς δεικτών της θεωρίας των γράφων/δικτύων. Η διαίρεση του ΠΣ σε clusters που έγινε επίσης με βάση τη θεωρία των γράφων και τη χρήση αλγορίθμων βελτιστοποίησης της δομικότητας (modularity) του δικτύου, έδειξε την ύπαρξη πέντε clusters (Αγρο-Τουριστικό, Ενεργειακό-Μεταφορικό, Κατασκευαστικό, Γνωσιακό-Εκπαιδευτικό και Μεγα-Cluster). Τα clusters αυτά στη συνέχεια με τη χρήση των περιφερειακών ειδικεύσεων εντοπίστηκαν στις περιφέρειες της χώρας. Από τη μελέτη του ΠΣ με τη χρήση του πίνακα εισροών-εκροών η πολυπλοκότητα αναδείχθηκε ως ένα εγγενές χαρακτηριστικό του, τόσο με την αλγοριθμική όσο και με τη συνολική μορφή της. Από τη λεπτομερή ανάλυση του ΠΣ καθώς και από τη γενικότερη προσέγγιση της διατριβής φάνηκε ότι η ανάπτυξη είναι μια διαδικασία πολύ πιο σύνθετη από όσο συνήθως παρουσιάζεται από τις επικρατούσες θεωρητικές προσεγγίσεις και στρατηγικές που δίνουν μονομερώς έμφαση στην τεχνολογία, στην καινοτομία, στην επιχειρηματικότητα και στα διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά. Η αξιοποίηση μιας τέτοιας προσέγγισης για την άσκηση πολιτικών προϋποθέτει, στο επίπεδο της θεωρίας, την εκ νέου ανάδειξη, ως αναλυτικές κατηγορίες, της άνισης ανάπτυξης, της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της σχέσης κεφαλαίου-εργασίας. Στην ίδια κατεύθυνση μπορεί να συμβάλει και η επανεξέταση του ρόλου του κράτους και γενικότερα των θεμελιωδών μηχανισμών και δομών που καθοδηγούν την ανάπτυξη.