Πλησιωνυμία και συνδυαστικότητα

Στην παρούσα διατριβή επιχειρείται μια συνθετική διερεύνηση της πλησιωνυμίας και των συνδυαστικών σχέσεων στο πλαίσιο της Γνωσιακής Γραμματικής. Ελλείψει σχετικών μελετών στην ελληνική βιβλιογραφία και ανάλογων, φρασεολογικού προσανατολισμού, στην ξένη, θεωρήσαμε ότι η συστηματική μελέτη μιας τυπικής περίπτωσης πλησιωνύμων όπως τα δυνατός και ισχυρός μπορεί να αναδείξει τις προεκτάσεις της γνωσιακής προσέγγισης στη λεξικολογική έρευνα. Για τη μελέτη επελέγη μια κατηγορία σχετικά συνθετικών συνδυασμών, οι λεξικές συνάψεις, και η δομή επιθέτου και ουσιαστικού (λ.χ. δυνατό φως, δυνατή/ισχυρή έκρηξη, ισχυρό κίνητρο). Σύμφωνα με τη Γνωσιακή Γραμματική, σε σύνθετες δομές όπως οι συνάψεις τα στοιχεία των επιμέρους σημασιών που ενοποιούνται επιλέγονται από το περικείμενο. Με αφετηρία, λοιπόν, την υπόθεση ότι η κατανομή των πλησιωνύμων αντανακλά τις «κανονικότητες» στη σύνθεση, ότι καθένα δηλαδή από τα επίθετα συνδυάζεται με συγκεκριμένες κατηγορίες οντοτήτων, επιχειρείται να δειχθεί ότι: η συνδυαστικότητα των δυνατός και ισχυρός έχει εννοιολογική βάση, οι κανονικότητες στη σύνθεση επιθέτου και ουσιαστικού είναι συστηματικές, η συνδυαστικότητα δεν είναι αυθαίρετη, όπως παρουσιάζεται σε αρκετές μελέτες της φρασεολογικής προσέγγισης, αλλά μπορεί να αιτιολογηθεί στο πλαίσιο μιας γνωσιακής προσέγγισης για τη σημασία. Η διατριβή οργανώνεται σε έξι κεφάλαια. Στο πρώτο εξετάζεται η θέση των λεξικών συνάψεων στο συνεχές των φρασεολογισμών και οι γνωσιακές προσεγγίσεις για τις καθιερωμένες εκφράσεις. Στο δεύτερο και στο τρίτο κεφάλαιο εισάγεται το θεωρητικό πλαίσιο για τη διερεύνηση της συγκεκριμένης κατηγορίας συνδυασμών. Σύμφωνα με τον ορισμό του Langacker για τη σημασία, κάθε λέξη αλλά και κάθε γραμματική κατηγορία και δομή ενσωματώνει ως συστατικό της σημασίας της έναν συγκεκριμένο τρόπο θεώρησης του εννοιακού περιεχομένου. Αυτές οι παράμετροι, δηλαδή το περιεχόμενο και η θεώρηση, συνιστούν και τους κεντρικούς άξονες των δύο κεφαλαίων, που έχουν ως αντικείμενά τους τη λεξική σημασία και την πλησιωνυμία το πρώτο, και τις γραμματικές κατηγορίες του ουσιαστικού και του επιθέτου το δεύτερο.Στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία για την αναγνώριση των συνάψεων με τα δυνατός και ισχυρός στο σώμα κειμένων του Εθνικού Θησαυρού Ελληνικής Γλώσσας, ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο εξετάζονται οι εννοιολογικές σχέσεις στις συνάψεις που προέκυψαν από την επεξεργασία. Για την αναγωγή από τις σημασίες στις έννοιες θεωρήθηκε μεθοδολογικά ορθότερο να συνδυαστούν οι διακριτές, σύμφωνα με τη γνωσιακή σημασιολογία, προσεγγίσεις για τη «λεξική» και την εγκυκλοπαιδική σημασία. Κρίνοντας, δηλαδή, ότι οι ορισμοί των λεξικών θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια «αντικειμενική» βάση, αφενός προσαρμόστηκαν οι περικειμενικές σημασίες σε αυτούς, και αφετέρου, όπου ήταν αναγκαίο, οι ίδιοι οι ορισμοί εξειδικεύθηκαν ώστε να συμπεριλάβουν και τις (σχηματικές) έννοιες που προβάλλονται μέσα στα εκάστοτε περικείμενα. Βάσει της κατανομής, επιχειρήθηκε στη συνέχεια να εντοπιστούν οι πρωτοτυπικές σημασίες των επιθέτων. Η μελέτη της πλησιωνυμίας βασίστηκε τόσο στον τρόπο με τον οποίο ορίζονται τα εν λόγω επίθετα στα λεξικά όσο και σε γνωσιακές παραμέτρους.Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα γενικά συμπεράσματα. Συνοπτικά, η συμβολή έγκειται (1) στη συστηματική ανάλυση των δυνατός και ισχυρός (κατανομή στις συνάψεις τους, αιτιολόγηση των συνδυαστικών προτιμήσεων στο πλαίσιο μιας γνωσιακής προσέγγισης για τη σημασία), και (2) σε επίπεδο θεωρίας, αφενός στην οριοθέτηση των συνάψεων (σύνθεση φρασεολογικών και γνωσιακών κριτηρίων και επανεξέταση των ορίων της κατηγορίας, συσχέτιση της ενότητας των συνάψεων με την εδραίωση και με την εμφάνιση τους σε περικείμενα που ανακαλούν συγκεκριμένες γνώσεις/γνωσιακά σχήματα), και αφετέρου στην ερμηνεία της πλησιωνυμίας (σχέση μεταξύ των πρωτοτύπων, ασυμμετρία και εννοιολογική εξάρτηση του ενός πλησιώνυμου από το άλλο, συμπληρωματικότητα που σχετίζεται με διαφορετικούς και συμβατικούς τρόπους θεώρησης). Ειδικότερα σε ό,τι αφορά την πλησιωνυμική σχέση, αυτή, όπως διαπιστώνεται, βασίζεται σε μια σειρά σχετιζόμενων μεταξύ τους αντιθέσεων η κυριότερη από τις οποίες εντοπίζεται στη σημασία του επιθέτου ως γραμματικής κατηγορίας και στο λεξικό περιεχόμενο των υπό εξέταση πλησιωνύμων.Η διατριβή θέτει, τέλος, και ζητήματα που χρήζουν περαιτέρω έρευνας τόσο σε θεωρητικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο εφαρμογής