Η βασική παιδεία στην Κρήτη (1858-1869) κατά το αρχείο της Χριστιανικής Δημογεροντίας Ηρακλείου

Στόχος : Η μελέτη της βασικής παιδείας των Χριστιανών στην Κρήτη, την δεκαετία 1858-1869. Μέθοδος : Αρχειακή έρευνα πρωτογενών πηγών, ανάλυση περιεχομένου. Εκτός από τα αρχεία των Χριστιανικών Δημογεροντιών Ανατολικής Κρήτης, (Ηρακλείου και Λασιθίου), ερευνήθηκε το Αρχείο Λόγιου, στα Γ. Α. Κ., Αθηνών, με υλικό της περιόδου 1840 -1870. Συμπεράσματα : Η κατάσταση παιδείας στην Κρήτη στα 1844, είχε καταγραφεί τραγική. Ελάχιστα σχολεία λειτουργούσαν στις τρεις μεγάλες πόλεις και σε μοναστήρια μόνο, σύμφωνα με τον «Κανονισμό των Αλληλοδιδακτικών και Ελληνικών σχολείων των… εν απάσαις ταις τω Οικουμενικώ θρόνω υποκειμέναις επαρχίαις» του 1846.Ως διδακτική μέθοδος, εφαρμοζόταν η αλληλοδιδακτική, ενώ υλικό και διδακτικά βιβλία εξασφαλίζονταν κυρίως από την Ελλάδα. Οι τρεις Δημογεροντίες, (αιρετής σύνθεσης συμβούλια με πρόεδρο τον τοπικό Αρχιερέα) που ιδρύθηκαν στην Κρήτη 1858, ανέλαβαν την Κοινωνική Διοίκηση των Χριστιανών, τη διαχείριση της μοναστηριακής περιουσίας και τη λειτουργία των Κοινών της Πόλεως Καταστημάτων (Σχολείων, Νοσοκομείων, Νεκροταφείων, Ορφανοτροφείων). Η απόπειρα προσηλυτισμού των Κρητών στην παπική Εκκλησία 1859, συνήγειρε Έλληνες λόγιους και ομογενείς. Αφύπνισε Πύλη και Πατριαρχείο για τη φροντίδα της παραμελημένης βασικής εκπαίδευσης των Χριστιανών της Κρήτης, που προχώρησαν σε προτροπές σύστασης και λειτουργίας σχολείων στο νησί. Όταν αδράνησαν όμως οι ομογενείς και εύποροι Χριστιανοί, διατέθηκε μέρος των μοναστηριακών εσόδων για το σκοπό αυτό. Η ίδρυση των Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Κρητών Σύρου 1860 και του Φοιτητικού συλλόγου Κρητών Αθηνών «Αι Μούσαι» συνέβαλε στην ανόρθωση της παιδείας στην Κρήτη. Ο Μητροπολίτης Κρήτης Διονύσιος, προίκισε τα σχολεία της πόλεως Ηρακλείου με το Μετόχι της Αγίας Παρασκευής στη Μεσαρά, 1862. Υποτυπώδης εκπαιδευτικός ιστός πρόβαλλε, στα πρότυπα του εκπαιδευτικού συστήματος του ελληνικού βασιλείου, αξιοποιώντας παράλληλα, και διορίζοντας Έλληνες εκπαιδευτικούς. Στα 1863 συντάσσονται οι «Κανονισμοί των εν Ηρακλείω της Κρήτης Σχολείων ήτοι Παρθεναγωγείου, Αλληλοδιδακτικού και Ελληνικού», ενώ για γυμνασιακές σπουδές, τα Κρητικόπουλα έπρεπε να εκπατριστούν. Η διαφορετική ανάγνωση των «Γενικών Κανονισμών», πάνω στα μοναστηριακά και στην ίδρυση σχολείων στην Ανατολική Κρήτη, δίχασε τη Χριστιανική Κοινότητα (Μοναστηριακό Ζήτημα). Κατέληξε στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69, καθώς και στην παράλυση της λειτουργίας των σχολείων από τις εχθροπραξίες. Προσφυγόπουλα της Κρήτης στην Ελλάδα βρήκαν καταφύγιο, θαλπωρή και εκπαίδευση, από τον Αμερικανό φιλέλληνα Σαμουήλ Χάου, στην Αθήνα. Η σύσταση από τον Οργανικό Νόμο, Γενικής Συνέλευσης (Βουλής) Κρήτης, στέρησε την αυθεντία, αρμοδιότητα και παντοδυναμία του Μητροπολίτη στην εκπαίδευση. Όταν 1868 άλλαξε η εκκλησιαστική ηγεσία. Ο νέος μητροπολίτης Κρήτης Μελέτιος Β΄, ανταποκρίθηκε επιτυχώς στην αποστολή του. Έλεγξε και νοικοκύρεψε τα έσοδα της μοναστηριακής περιουσίας. Φρόντισε τη σύσταση Εφορειών, εκλογή Εφόρων, επαναλειτουργία σχολείων στις πόλεις, ίδρυση και λειτουργία νέων σχολείων στα χωριά, μαζικούς διορισμούς διδασκάλων και τον εφοδιασμό τους με σχολικά βιβλία, έντυπα και υλικό. Ανασύνταξε (επικαιροποίησε) τους Σχολικούς Κανονισμούς. Συνέταξε τον «Μοναστηριακό Διοργανισμό» 1871 που αποτέλεσε έκτοτε το θεσμικό πλαίσιο, διαχείρισης της μοναστηριακής περιουσίας και χρηματοδότησης του εκπαιδευτικού ιστού της Κρήτης, που λειτουργούσε πλέον συστηματικά.