Το ταξίδι του ήρωα στο ελληνικό λαϊκό παραμύθι

Το θέμα της εργασίας μας είναι «Το ταξίδι του ήρωα στο ελληνικό λαϊκό παραμύθι». Η παρούσα διατριβή μελετά παραμύθια που έχει δημιουργήσει ο λαϊκός πολιτισμός. Το σώμα των παραδειγμάτων αποτελείται από πενήντα τέσσερα κείμενα παραλλαγών μαγικών παραμυθιών (ΑΤU 300 - 749), καταγεγραμμένων σε διάφορες περιοχές του ελληνισμού. Αυτά προέρχονται από έρευνα σε εκδομένες συλλογές και λαογραφικά περιοδικά. Καθοριστικό ρόλο έπαιξε παράλληλα και η προσεκτική μελέτη των τόμων του ελληνικού καταλόγου παραμυθιακών τύπων και παραλλαγών, που είναι ανηρτημένοι στην ιστοσελίδα του Ιστορικού Αρχείου Ελληνικής Νεολαίας. Τα κείμενα των παραμυθιών της διατριβής βρίσκονται στο Παράρτημα ΙΙ. Σημείο αναφοράς και αφετηρία είναι οπωσδήποτε το έργο του Ρώσου εθνογράφου και λαογράφου Vladimir Propp για τις «Ιστορικές ρίζες του μαγικού παραμυθιού» (Leningrad 1946), το οποίο αποτελεί μια πρωτότυπη προσπάθεια ανάλυσης του περιεχομένου του παραμυθιού στον άξονα της διαχρονίας και σ’ αυτό επιχειρείται ιστορική ερμηνεία σε σημαντικά σύμβολα που μας απασχολούν. Ο Propp δημοσίευσε την έρευνα αυτή δεκαοκτώ χρόνια μετά τη «Μορφολογία του παραμυθιού» και πολύ αργότερα έγινε γνωστή στον δυτικό κόσμο. Το περιεχόμενο των «Ιστορικών ριζών» παρουσιάζεται στο Παράρτημα Ι. Εκεί παρατίθενται οι περιλήψεις των δέκα κεφαλαίων, διανθισμένες με πολλά αυτούσια αποσπάσματα του κειμένου, καθώς βρίσκεται σε εξέλιξη και η πλήρης μετάφραση και έκδοση της μελέτης στην ελληνική γλώσσα. Στο εισαγωγικό κεφάλαιο της γερμανικής έκδοσης (Μόναχο 1987), όπου βρίσκονται οι παραπομπές της διατριβής, ο Propp αναφέρει ότι το παραμύθι έχει διατηρήσει ίχνη τελετουργικών και εθίμων της προταξικής εποχής, ώστε πάρα πολλά μοτίβα να βρίσκουν την γενετική τους ερμηνεία διαμέσου της σύγκρισης με αυτά τα τελετουργικά. Ωστόσο, υποστηρίζει ότι θα ήταν τραγικό λάθος, να λάβουμε θέση καθαρά εμπειριστική και να παρατηρήσουμε το παραμύθι ως ένα είδος χρονικού. Το κριτήριο με βάση το οποίο επιλέχθηκαν οι παραλλαγές που αναλύουμε είναι ότι παρουσιάζουν ήρωες που μετακινούνται και ταξιδεύουν· εστιάζουμε δηλαδή στον εντοπισμό παραμυθιών με συγκεκριμένη δομή, όπου είναι εμφανές το αφηγηματικό ταξίδι και η συμβολική περιπλάνηση. Μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα οι λειτουργίες και οι συμβολισμοί που περιλαμβάνονται στην πλοκή από την αναχώρηση μέχρι και την επιστροφή του ήρωα – αναζητητή. Δύο μεγάλοι, τεμνόμενοι κύκλοι κομίζουν ποσοτικά την πλειοψηφία των μοτίβων που εξετάζουμε: ο ένας είναι ο κύκλος του μυητικού τελετουργικού και ο άλλος είναι ο κύκλος των αντιλήψεων για τον θάνατο και τα μετά από αυτόν. Ο Propp θεωρεί ότι ο κύκλος της μύησης είναι η αρχαιότερη βάση του παραμυθιού. Όλα τα μοτίβα που περιέχονται στη λίστα της μύησης, ενωμένα, μπορούν να γίνουν αντικείμενο επεξεργασίας και να ‘‘δώσουν’’ ένα ατελείωτο πλήθος παραμυθιών. Στο παραμύθι έχουν διατηρηθεί θρησκευτικές αντιλήψεις και πίστεις για το θάνατο και την ύπαρξη της ψυχής μετά από αυτόν. Το ταξίδι του παραμυθιακού ήρωα είναι ένα συμβολικό πέρασμα στο κράτος του θανάτου, επιστροφή από αυτό και αναγέννηση σε ένα νέο ανακαινισμένο πρόσωπο.