Η έννοια της ελευθερίας και του προσώπου στο έργο του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι

Στο έργο του Ντοστογιέφσκι, είναι εξαιρετικά σημαντική η σχέση του προσώπου με την ελευθερία αλλά και η σχέση της ελευθερίας με το ζήτημα της ευθύνης για τον Άλλον.Το μέγιστο των προβλημάτων κατά τη διερεύνηση της οντολογίας του προσώπου είναι το ζέον ζήτημα του Εγώ, του εγωισμού που τόσο εντατικά εξετάζεται στο έργο του, το Υπόγειο. Ο άνθρωπος του Υπογείου είναι ένας κοινός, απόλυτα αποξενωμένος άνθρωπος που επιχειρεί να εξομολογηθεί ενώπιον μας. Ο άνθρωπος του Υπογείου ενσαρκώνει τη ζωηρότατη ένσταση του συγγραφέα ενάντια στη ντετερμινιστική ιδέα περί της φύσεως του ανθρώπου και της απόρριψης του προσώπου εντός μιας αυστηρώς αιτιοκρατικά οργανωμένης κοινωνίας.Η αθανασία της ψυχής και το νόημα του παραλόγου είναι άλλο ένα μεγάλο ερώτημα. Κατά τον Κυρίλωφ του Ντοστογιέφσκι, η πηγή για τον φόβο του θανάτου βρίσκεται στο ανθρώπινο δημιούργημα, τον Θεό, γιατί ο άνθρωπος δημιούργησε τον Θεό για να απαλλαγεί από τον τρόμο του τετελεσμένου της ύπαρξης. Ο Αλμπέρ Καμύ εκτιμά ότι στο πιστεύω του Κυρίλωφ, εδραιώνεται όλη η φιλοσοφία του παραλόγου. Για τον Ντοστογιέφσκι το παράλογο είναι λογική συνέπεια της απουσίας πίστεως στην αιωνιότητα της ψυχής. Η ελευθερία είναι τόσο σημαντική για τον Ντοστογιέφσκι που θίγει την ανθρωποδικία και τη θεοδικία. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής ασπάζεται την πεποίθηση πως ο άνθρωπος οφείλει να καταθέσει την ελευθερία του στον βωμό του κοινού καλού και της γενικής ευδαιμονίας. Στο έργο Έγκλημα και τιμωρία, γίνεται λόγος για τον φόνο ως πράξη επανάστασης κατά την μηδενιστική ιδεολογία Ρασκόλνικοβ. Ο Ρασκόλνικοβ αποζητά την απόλυτη ελευθερία αλλά την χάνει. Άλλο ένα ζήτημα που θέτει ο Ίβαν είναι εκείνο της ελευθερίας και του κακού. Το κακό, μας δείχνει ο Ντοστογιέφσκι, είναι αναπότρεπτα αλληλένδετο με το πρόβλημα της ελευθερίας ώστε να το καθορίζει άμεσα, γιατί δεν θα γνωρίζαμε την σημασία της ελευθερίας χωρίς το κακό. Η ίδιος απορρίπτει απλουστευμένη θεώρηση του κακού κατά την οποία το Κακό σημαίνει απλώς την «απουσία του Θεού», γιατί με αυτή την τοποθέτηση το κακό σχετικοποιείται και αφαιρείται η βαρύτητα των καταστροφικών επιπτώσεων και των πράξεων που αφήνει πίσω του. Τέλος, και όσο αφορά την ολοκλήρωση του προσώπου, γίνεται αναφορά σε δύο πρόσωπα, τα τόσο σημαντικά για τον ίδιο τον συγγραφέα, γιατί οι χαρακτήρες τους επιφέρουν την κάθαρση επί του συνόλου του ντοστογιεφσκικού έργου. Είναι ο Αλιόσα Καραμάζωβ και ο γέροντας Ζωσιμάς. Ο δεύτερος προτρέπει να αισθάνεται κανείς υπεύθυνος για τις αμαρτίες και τα παραπτώματα των άλλων. Πρόκειται για έναν παράλογο κανόνα, που δεν συνάδει με την κοινή λογική που όμως δίνει τη λύση στη φιλοσοφική θεώρηση του Ίβαν και στον Μεγάλο του Ιεροεξεταστή. Συμπερασματικά, η ελευθερία του προσώπου σημαίνει ότι η ανθρώπινη φύση διαθέτει τη δυνατότητα αποδέσμευσης από το πεδίο ανάγκης και έχει τη δυνατότητα υπέρβασης της αναγκαιότητας, με το να ορίζει τι θέλει, σε πείσμα αλλότριων επιταγών.