ҚАЗАҚСТАНЫҢ АКАДЕМИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ С. АСФЕНДИАРОВТЫҢ ҒЫЛЫМИ -ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ

Мақалада тың архив деректерінің негізінде Қазақстанның академиялық ғылымының қалыптасу тарихы және С. Асфендиаровтың Қазақ АКСР-дағы тұңғыш ғылыми-зерттеу орталықтары мен мекемелерін құрудағы рөлі зерттелген. Осы күнге дейін бұл екі өзекті мәселе түрлі себептердің салдарынан тарихшылар мен ғалымдардың назарынан тыс қалғандықтан, отандық тарихнамада республикамыздың алғашқы ірі ғылыми орталығы – КСРО ҒА-ның Қазақстандықбазасының құрылу тарихы және қызметіне арналған жеке зерттеу еңбектері жарық көрген жоқ. 1932 ж. шілдеде Қазақстандық базаның құрылуы ұзаққа созылған қауырт ұйымдастырушылық жұмыстың қорытындысы болды. Қазақстанның академиялық ғылымның құрылуында республикада ҚазМУ, Алматы мал дәрігерлік институты, ҚазМИ сынды тұңғыш жоғары оқу орындарының және салалық ведомстволардың құрамында ҒЗИ-лердің ашылуы, олардың жұмысына Ресейден және Украинадан танымал ғалымдар мен білікті мамандардың тартылуы өзінің үлкен септігін тигізді. Осы ғылыми және оқу мекемелерінің негізінде, жергілікті ғылыми кадрларды тарту арқылы, Қазақ АКСР үкіметінің белсенді түрде араласуымен және КСРО ҒА-ның көмегімен Қазақстанның өндіргіш күштері мен табиғи байлықтарын, тарихы мен мәдениетін зерттеу міндеті қойылған Қазақстандық база бой көтерді. Тұңғыш ЖОО және Қазақстандық базаны құруға бағытталған кешенді жұмысқа профессор С. Асфендиаров та тікелей жетекшілік жүргізді. Оның қатысуымен Қазақстанда оннан астам ғылыми-зерттеу және білім беру мекемелері ашылып, базаның құрамында тарих, қазақ тілі мен әдебиеті, геофизика, ботаника, топырақтану, зоология, энергетика және т.б. секторлар құрылып, аспирантура мен ғылыми кітапхана жұмыс істей бастады. 1938 ж. КСРО ҒА-ның Қазақстандық базасы Қазақ филиалы болып қайта құрылған соң, осы секторлардың негізінде бүгінге күнге дейін табысты қызмет етіп келе жатқан алғашқы салалық ҒЗИ-лер құрылды. Библиографические ссылки 1. Академия наук Казахской ССР. Алматы: «Наука», 1978. 175 с. 2. Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане. Алма-Ата: «Казахстан», 1982. 168 с. 3. Протокол заседания Президиума АН СССР об утверждении Президиума базы АН в Казахстане // НА «Ғылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 16. 4. Доверенность, выданная председателем Казахского филиала академиком А. Архангельским своему заместителю С. Асфендиарову на управление филиалом // АРАН, ф. 188, оп. 2, д. 147. 5. Доклад председателя Казахстанского филиала академика А. Самойловича // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003. 6. Докладная записка ученого секретаря, профессора И. Барышникова председателю СНК Казахской АССР У. Исаеву // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1480. 7. Докладная записка профессора С. Томсинского в Президиум АН СССР // НА «Ғылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 53. 8. Докладная записка сотрудника отдела культурной пропаганды Муравьева // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 1205. 9. Есенов Ш.Е. Наука и ученые Советского Казахстана. Алма-Ата: «Наука», 1969. 113 с. 10. Из протокола заседания СНК Казахской АССР о реорганизации Комиссии содействия ученым // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 12, д. 173. 11. Из протокола заседания СНК Казахской АССР о созыве в г. Алма-Ата Всеказахского краеведческого съезда // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 1033. 12. Из протокола заседания СНК Казахской АССР о состоянии научных учреждений и организаций // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 1, д. 679-б. 13. Из протокола заседания СНК Казахской АССР об организации КИМЛ // ЦГА РК, Р-ф. 5, оп. 12, д. 3. 14. Из протокола заседания СНК Казахской АССР об открытии в г. Алма-Ата отделения Академии наук СССР // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 693. 15. Народное просвещение в РСФСР в цифрах за 15 лет Советской власти. М.; Л.: Министерство просвещения СССР, 1932. 44 с. 16. Научные кадры и научно-исследовательские учреждения СССР / Под ред. О.Ю. Шмидта, Б.Я. Смулевича. М.: Гос. планово-хозяйственное изд-во, 1930. 103 с. 17. Организация советской науки в 1926–1932 гг.: сб. документов. Л.: «Наука», 1974. 408 с. 18. Отчет о деятельности филиалов и баз АН СССР за 1932–1934 гг. // АРАН, ф. 188, оп. 1, д. 1251. 19. Положение о КИМЛ при КазЦИК // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 12, д. 3. 20. Постановление СНК Казахской АССР о работе Казахского филиала АН СССР) // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 17, д. 258. 21. Постановление СНК Казахской АССР о состоянии и перспективах Филиала АН в Казахстане // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115. 22. Постановление СНК Казахской АССР об организации в Казахстане филиала сельскохозяйственной академии им. Ленина // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 13, д. 115. 23. Постановление СНК Казахской АССР об организации НИИ Национальной культуры при КазЦИК // НА «Ғылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 12. 24. Постановление бюро Казкрайкома ВКП(б) об организации аспирантуры при Казахском филиале АН СССР // АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 10607. 25. Постановление выездной сессии АН СССР об утверждении состава Комиссии по базам // АРАН, ф. 1, оп. 1-1931, д. 257. 26. Постановление Казкрайкома ВКП(б) об организации в Казахском филиале АН СССР сектора истории и сектора казахского языка и литературы // АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 10606. 27. Постановление Президиума АН СССР о реорганизации исследовательских комплексных баз и сети специальных исследовательских станций АН на местах // АРАН, ф. 2, оп. 1-1931, д. 31. 28. Постановление Президиума АН СССР об исключении С. Асфендиарова из состава Президиума и Ученого Совета КФАН // АРАН, ф. 188, оп. 2, д. 147. 29. Постановление Президиума АН СССР об организации Казахстанской базы // НА «Ғылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 16. 30. Постановление Президиума АН СССР об утверждении С. Асфендиарова заместителем председателя Казахстанской базы // АРАН, ф. 188, оп. 2, д. 147. 31. Постановление Президиума АН СССР об утверждении С. Асфендиарова руководителем исторического сектора Казахстанской базы // АРАН, ф. 188, оп. 2, д. 147. 32. Постановление секретариата Казкрайкома ВКП(б) о Казахстанской базе АН СССР // АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 5155. 33. Постановление КазЦИК об Институте Национальной культуры // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 16, д. 129. 34. Постановление чрезвычайной выездной сессии АН СССР о создании комплексных баз // АРАН, ф. 1, оп. 1-1931, д. 257. 35. Приложение к докладу в Наркомпрос Казахской АССР ректора КазГУ С. Асфендиарова о научно-исследовательской ассоциации при КазГУ // ЦГА РК, ф. Р-81, оп. 1, д. 1493. 36. Программа І Казахстанского научно-исследовательского съезда по краеведению // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 10, д. 28, л. 71. 37. Проект постановления СНК Казахской АССР по докладу о деятельности Общества изучения Казахстана // ЦГА РК, ф. Р-81, оп. 1, д. 1315. 38. Проект резолюции СНК Казахской АССР по докладу Нарком здравоохранения С. Асфендиарова // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1463. 39. Протокол совещания по организации Базы АН СССР в Казахстане // ЦГАРК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003. 40. Протокол совещания членов Президиума АН СССР о работе Казахского филиала // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 5, д. 808. 41. Резолюции конференции по изучению производительных сил Казахстана (г. Ленинград, 20–25 февраля 1932 г.). Л.: Изд-во АН СССР, 1932. 88 с. 42. Сессия Казахского филиала АН СССР // НА «Ғылым ордасы», ф. 1, оп. 1, д. 105. 43. Список сотрудников Казахского филиала АН СССР по состоянию на 1 ноября 1934 г. // НА «Ғылым ордасы», ф. 1, оп. 1-л, д. 4. 44. Стенограмма доклада С. Асфендиарова «О работе Казахского филиала Академии Наук» на совещании школьного отдела Казкрайкома ВКП (б) // АП РК, ф. 141, оп. 1, д. 10620. 45. Сулейменов Р.Б. Из истории развития науки в Казахстане (1933–1940 гг.) // Вопросы истории социалистического и коммунистического строительства в Казахстане. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1961. С. 139–165. 190 с. 46. Телеграмма председателя СНК Казахской АССР У. Исаева непременному академику-секретарю В. Волгину // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003. 47. Устав общества изучения Казахстана // ЦГА РК, ф. Р-5, оп. 9, д. 19. 48. Ферсман А.Е. Экспедиционная деятельность Академии наук СССР и ее задачи. Л.: Изд-во АН СССР, 1929. 38 с. 49. Штаты Казахстанской базы АН СССР // ЦГА РК, ф. Р-30, оп. 2, д. 1003.