English (United Kingdom)

https://curated-unify.zendy.io/wp-json/zendy-region/v1/featured_content/oa?rat=en

https://curated-unify.zendy.io/wp-json/zendy-region/v1/highlighted_journal/

Global: Zendy Plus annual

Presents the access of premium content as premium feature

Premium Content

Presents the keyphrase highlighting as premium feature

Keyphrase Highlighting

Presents the summarisation as premium feature

Summarisation

Insights

Presents the pdf analysis as premium feature

PDF Analysis

Presents the zaia usage as premium feature

ZAIA

Global: Zendy Tools annual

Global: Zendy Free Plan

Global: Zendy Tools monthly

Global: Zendy Plus monthly

The Polish War Archive (PAW) today is a somewhat forgotten example of the phenomenon which is extremely popular nowadays: grassroots civic initiatives which result in establishing social archives. It was created as a result of a social initiative of a group of Polish historians, archivists and librarians, initiated in January 1915 in Vienna and formally completed in 1921 in Warsaw. The Committee and the Board of PAW managed the work related to documenting the broadly understood participation of Poles in the World War I and its influence on the economy, culture, customs, state of mind and moods. The action was carried out through field committees, delegations and field units of PAW (both in Poland and abroad) and was supported by intensive propaganda in the form of thousands of proclamations and leaflets. The result of several years of social work was the collection of several hundred manuscripts, several thousand volumes of magazines, almost one hundred thousand press clippings, several tens of thousands of proclamations and posters, several thousand brochures and maps, postcards and films, which were to serve as testimony to the wartime effort of Poles for future generations. In the interwar period the collections were stored and developed in the Central Military Library (CML). The PAW collection burned down together with CML’s collection and the building itself as a result of the German bombardment of Warsaw at the end of September 1939. The meticulously preserved memory of one war was annihilated during the Second World War. 187 ABY PAMIĘĆ NIE ZGINĘŁA? POLSKIE ARCHIWUM WOJENNE... I wojna światowa, która dla Polaków wiązała się z nadzieją na odzyskanie państwowości, trwała już od kilku miesięcy, kiedy grupa światłych przedstawicieli nauki historycznej uznała, że warto dla przyszłych pokoleń udokumentować polskie uczestnictwo w wojnie, pozostawić ślady materialne, dowody nie tylko na udział i męstwo w walce, ale jak i czym żyło ówczesne społeczeństwo, jak działania wojenne wpłynęły na gospodarkę, kulturę, obyczaje, stan umysłów i nastroje. Realizacją tego pomysłu miało zająć się Polskie Archiwum Wojenne (dalej: PAW), którego byt organizacyjny rozpoczął się w 1915 r. w Wiedniu, a zakończył w 1921 r. Jest ono dzisiaj nieco zapomnianym przykładem na niezwykle popularne współcześnie zjawisko oddolnych inicjatyw obywatelskich, których efektem jest powoływanie archiwów społecznych1. Literatura przedmiotu dotycząca dziejów PAW jest więcej niż skromna. Do dzisiaj powstał jeden artykuł naukowy2 oraz krótkie wzmianki w większych opracowaniach3. Głównym źródłem informacji są publikowane broszury i odezwy PAW4 oraz prasa polska z lat I wojny światowej i okresu międzywojennego5. Celem artykułu jest przypomnienie idei przyświecającej powołaniu społecznego Polskiego Archiwum Wojennego jako instytucji pamięci, przedstawienie jego działalności, dziejów gromadzenia i opracowania zbiorów w okresie międzywojennym oraz ich charakterystyka oraz losy po wybuchu II wojny światowej. Wybuch I wojny światowej spowodował, że wielu przedstawicieli polskiego naukowego środowiska historycznego zostało wyrwanych ze swoich normalnych warunków życia i pracy. Ewakuacja dotknęła zarówno środowisko warszawskie, jak i krakowskie i lwowskie. W sierpniu 1914 r. duża grupa historyków lwowskich, wśród których byli m.in. Oswald Balzer, Władysław Semkowicz, Eugeniusz Barwiński, wyjechała do Wiednia, gdzie starała się kontynuować – 1 Celem archiwów społecznych jest gromadzenie, przechowywanie, opracowywanie oraz udostępnianie dokumentacji nie będącej przedmiotem zainteresowania archiwów państwowych oraz nie wchodzącej do państwowego zasobu archiwalnego. 2 J. Semkowiczowa, Polskie Archiwum Wojenne (Dzieje instytucji), „Archeion” 1966, t. 45, s. 63–74. Autorka korzystała przede wszystkim ze zbiorów prasy z lat I wojny światowej i międzywojennych, ale również dokumentów męża, Władysława Semkowicza, pomysłodawcy, współtwórcy i propagatora PAW. 3 Np. J. Maternicki, Idee i postawy. Historia i historycy polscy 1914–1918, Warszawa 1975, s. 498–499; B. Bartczak, Stanisław Zieliński, bibliotekarz, bibliograf, publicysta, Toruń 1998; W.K. Roman, Centralne Archiwum Wojskowe 1918–1998 – tradycje, historia, współczesność służby archiwalnej Wojska Polskiego, Toruń 1999, s. 13–14. 4 Najważniejsze to: Cele i zadania Polskiego Archiwum Wojennego, druk, Kraków 1917; Sprawozdanie Zarządu Polskiego Archiwum Wojennego (1915–1916) (od 17 stycznia 1915 do 31 grudnia 1916), druk, Kraków 1917. 5 M.in. artykuły: W. Witwicki, Polskie Archiwum Wojenne, „Ilustrowany Tygodnik Polski” (Kraków), nr 6, z 5 września 1915 r., s. 98–99; W. Semkowicz, Polskie Archiwum Wojenne, „Tygodnik Literacko-Społeczny Pion” [Warszawa] 1935, r. 3, nr 23(88), s. 12; oraz ulotki i odezwy PAW ukazujące się m.in. na łamach różnych tytułów prasowych. WANDA KRYSTYNA ROMAN 188 z różnym skutkiem – pracę naukową6. To grono wybitnych uczonych podjęło spektakularną i bezprecedensową próbę ratowania i zachowania dla przyszłych pokoleń źródeł do przebiegu wojny i jej znaczenia dla sprawy polskiej. Wcześniej, tuż po wybuchu wojny, kilka instytucji naukowych, w tym Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Ossolineum, Archiwum Miejskie we Lwowie, Muzeum Etnograficzne w Poznaniu i Archiwum Akt Grodzkich i Ziemskich we Lwowie, zaapelowały do społeczeństwa o zbieranie druków i rękopisów związanych ze sprawą polską i udziałem Polaków w wojnie7. Jednak dopiero społeczna inicjatywa grupy polskich uczonych zapoczątkowana w Wiedniu przyniosła efekty prawdopodobnie przekraczające ich wyobrażenia. W „wąskiej, zacisznej uliczce śródmieścia wiedeńskiego, zamkniętej gotycką sylwetką kościelnej absydy, w starym pamiątkowym domu o szerokiej, sklepionej bramie, wśród szeregu komitetów wychodźczych, jakie się w nim cisną, znalazło przytułek i Polskie Archiwum Wojenne” – pisał dr Władysław Witwicki8, jeden z grupy polskich naukowców, którzy 17 stycznia 1915 r. w Wiedniu, w siedzibie Domu Polskiego, z inicjatywy dr. Stefana Vrtela9 lub Władysława Semkowicza10, powołali komitet, którego celem było zbieranie materiałów historycznych, „gromadzenie dla przyszłego dziejopisarstwa dokumentów i pamiątek dotyczących udziału Polaków w wojnie światowej i skutków jej dla Polski”11. Komitet ten dał początek instytucji naukowej nazwanej Polskim Archiwum Wojennym, chociaż zakładano, że nie będzie to statutowe towarzystwo (organizacja społeczna), ale „zespół pracowników pod kierunkiem Prezydium honorowego i zarządu, organizujących zbieranie i konserwację materiałów archiwalnych”12. W pierwszej odezwie Komitetu, opublikowanej jako ulotka, oraz w prasie polskiej i niemieckiej, wystosowano apel, „by przyszłym przekazać jak najwięcej rzetelnych świadectw obecnych wydarzeń, aby historii, tej mistrzyni życia, co kiedyś odtwarzać będzie chwilę dzisiejszą, dostarczyć jak najobfitszego materiału do wyświetlenia udziału Polski w wojnie światowej i wykazania jej skutków dla narodu i ziemi naszej”13. Jednym z ważnych argumentów na rzecz zabezpieczenia materiałów dla przyszłego dziejopisarstwa była możliwość podjęcia działania świadomego i planowego, aby historyk zamiast przypadkowego i fragmentarycznego zasobu otrzymał w miarę kompletny zestaw dokumentów 6 J. Maternicki, op.cit., s. 83. 7 B. Waligóra, Zarys wysiłku około gromadzenia pamiętników, wspomnień, relacyj itp. do historii przedwojennych polskich związków wojskowych, formacyj i wojska polskiego, Warszawa 1938, mps na prawach rkps, s. 4. 8 W. Witwicki, op.cit., s. 98. 9 Sprawozdanie Zarządu Polskiego Archiwum Wojennego..., s. 6. 10 J. Semkowiczowa, op.cit., s. 63. 11 Nauka Polska, jej potrzeby, organizacja i rozwój, t. 2, Warszawa 1919, s. 584. 12 Sprawozdanie Zarządu Polskiego Archiwum Wojennego..., s. 7. 13 Odezwa Komitetu, [1915], oryginał w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego (dalej: CAW), kopia, [w:] W.K. Roman, op.cit., załącznik 1. 189 ABY PAMIĘĆ NIE ZGINĘŁA? POLSKIE ARCHIWUM WOJENNE... do badań. Nawoływano do pośpiechu, aby cenne materiały nie uległy zniszczeniu, aby gromadzić wszystko dla przekazania potomności nie na pamiątkę, ale dla pożytku i nauki14, gdyż wojna „z jednej strony stwarza obfite materiały historyczne, a z drugiej przyczynia się do rychłej ich zatraty”15. Na czele PAW stało prezydium honorowe w składzie16: dr Oswald Balzer, profesor Uniwersytetu Lwowskiego, ks. dr Władysław Bandurski, bp sufragan lwowski, ks. Kazimierz Chłędowski, historyk, dr Kazimierz Kostanecki, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, dr Kazimierz Twardowski, rektor Uniwersytetu Lwowskiego, dr Bolesław Ulanowski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, sekretarz Akademii Umiejętności17. Później dołączył do prezydium dr Ludwik Finkel, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i prezes Towarzystwa Historycznego we Lwowie, oraz dr Józef Kallenbach, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i prezes Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza we Lwowie. Bieżącymi pracami PAW kierował zarząd, w którym zasiadali18: faktyczny inicjator i twórca całego przedsięwzięcia dr Władysław Semkowicz jako przewodniczący, dr Stefan Vrtel-Wieczyński – jego zastępca i kustosz, dr Jan St. Bystroń – sekretarz, Stefan Mękarski – zastępca sekretarza (później Helena Gałkówna), dr Marian Janelli – skarbnik, Bronisław Kryczyński – zastępca skarbnika, dr Franciszek Smolka – bibliotekarz, oraz dr Bronisław Pawłowski – archiwariusz. Po powołaniu PAW ustalono, że w przyszłości docelowym miejscem dla zbiorów będzie stolica państwa polskiego, gdzie, jak już od 1915 r. planowano, zostanie powołane Polskie Archiwum i Muzeum Wojenne19 (lub Polskie Archiwum i Muzeum Wojny Światowej20). Działalność w terenie Komitet prowadził za pomocą placówek tworzonych w różnych miastach: delegatur, komitetów lokalnych, sekcji, które „zakładano „wszędzie, gdzie tętni życie polskie i gdzie sprawa polska budzi zajęcie, zarówno w kraju, jak i na obczyźnie”21. Ogółem sieć terenowa PAW obejmowała ponad 50 placówek22, najwięcej na ziemiach Królestwa Polskiego i Galicji, ale działania szybko

Aby pamięć nie zginęła? Polskie Archiwum Wojenne (1915–1921) i jego zbiory