English (United Kingdom)

https://curated-unify.zendy.io/wp-json/zendy-region/v1/featured_content/oa?rat=en

https://curated-unify.zendy.io/wp-json/zendy-region/v1/highlighted_journal/

Global: Zendy Plus annual

Presents the access of premium content as premium feature

Premium Content

Presents the keyphrase highlighting as premium feature

Keyphrase Highlighting

Presents the summarisation as premium feature

Summarisation

Insights

Presents the pdf analysis as premium feature

PDF Analysis

Presents the zaia usage as premium feature

ZAIA

Global: Zendy Plus monthly

Global: Zendy Tools annual

Global: Zendy Tools monthly

Global: Zendy Free Plan

| The author of the article analyses Polish translations of the Slovak naturalist prose which is a very interesting phenomenon at the primary horizon and appears to be the most frequently translated into Polish. The author concentrates on the representative translations, strategies for selection and strategies for translation of the naturalism in the changing cultural perspective of the second half of the twentieth century. Historical and cultural situation, historical distance between the originals and their translations has the biggest influence for the selection of the texts but also for the strategies the translators choose during the process of translation. in the perspective of cultural and literature turn in Poland in 1956, the Slovak naturalist prose had the chance to appear 202 amBaSadoRzy i legiSlaToRzy KUlTURy i liTeRaTURy in the second horizon but it did not affect recipients and did not have the possibility to impact the development of the receiving literature. The author of the article tries to answer the question why it did not happen. KeyWoRdS | literary translation, Slovak prose of naturizmus, Slovak literature in Polish translation, margita Figuli, Ľudo ondrejov, dobroslav chrobák, František Švanter Wstępne zaufanie, pierwsza faza wyszczególniona przez georga Steinera w jego czterostopniowym modelu aktu hermeneutycznego, zasadza się na intuicyjnej ocenie i wyborze tekstu do tłumaczenia. Tłumacz zwraca się w stronę „oczekującego tekstu”1, oceniając jego możliwości zrozumienia w sekundarnym horyzoncie odbioru. U podstaw wyboru leży przekonanie pragmatyczne i idealistyczne tłumacza, którego bazą doświadczalną stają się wiedza, kulturowe, językowe i teoretyczne założenia. intuicyjny, opierający się na rozumieniu tekstu i kulturowego kontekstu oryginału wybór, w następnych etapach aktu translacji przekształca się w przekład, który w ujęciu Paula Ricœura jest formą dyskursu, mówieniem, rozmową, dialogiem2, dla Hansa-georga gadamera — fuzją horyzontów, spotkaniem tekstu i interpretatora3, według Bożeny Tokarz zaś — wytworem rozmowy międzyludzkiej (autor — tłumacz)4. Spotkanie może okazać się owocne wtedy, gdy „zdoła się przeobrazić w żywą rozmowę”5. Tekst dany jest zawsze na gruncie określonej tradycji, jak podkreślał filozof, nie chodzi jednak o to, aby interpretator (tłumacz) rekonstruował historycznie tę tradycję, przemawiać ona może do odbiorcy tylko jako to, co współcześnie ważne6. Ważny w akcie translacji staje się zatem założony dialog, rozmowa, spotkanie tradycji, kultur, literatur i równocześnie otwartość interpretującego (tłumacza, czytelnika) na możliwość przemiany. W dialogu tym, jak podkreślają hermeneutycy, rodzi się poczucie wspólnoty, ujawnia się społeczny i aksjologiczno-etyczny wymiar rozumienia7. dialog między Swoim i obcym ułatwia „kohabitację kultur”8, jego 1 g. Steiner, 2000: Akt hermeneutyczny. W: g. Steiner: Po wieży Babel. Problemy języka i przekładu. o. i W. Kubińscy, tłum. na podstawie wyd. 3. Kraków, Universitas, s. 409. 2 Por. P. Ricœur, 1989: Język, tekst, interpretacja. P. graff, K. Rosner, tłum. Warszawa, Państwowy instytut Wydawniczy, s. 85. 3 H.g.  gadamer, 1993: Prawda i  metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej. B.  Baran, tłum. Kraków, iner esse, s. 356. 4 B. Tokarz, 2010: Spotkania. Czasoprzestrzeń przekładu artystycznego. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, s. 12. 5 H.g. gadamer, 1993: Prawda i metoda..., s. 356. 6 Por. ibidem. 7 Por. m. januszkiewicz, 2007: W-koło hermeneutyki literackiej. Warszawa, Wydawnictwo naukowe PWn, s. 36. 8 U. dąmbska-Prokop, 2012: O tłumaczeniu źle i dobrze. Rzeszów, Wydawnictwo Wiedza i Sztuka, s. 17. 203 maRTa BUczeK | SłoWacKa PRoza naTURyzmU W PolSKicH... uruchomienie pozwala wprowadzać w sekundarny horyzont odbioru nowe koncepcje, nowe gatunki, nowe narzędzia, kształtować jedną kulturę poprzez drugą, potencjalnie rozwijać język, literaturę i kulturę przyjmującą przekład. literatura tłumaczona może wziąć czynny udział w kształtowaniu „jądra polisystemu”, jakim jest kultura docelowa, i może stanowić integralną część jego nowatorskich sił9, może wyznaczać tym samym czasoprzestrzeń spotkania, łączyć różne porządki czasowe i przestrzenne dwóch kultur10, nawiązywać międzykulturowe porozumienie, służące poznaniu siebie i własnej kultury. idąc za stwierdzeniem andré lefevere’a, należałoby przyjąć, że przekład zawsze powstaje z intencją wpływu na rozwój literatury czy kultury przyjmującej11, pełni funkcję mediacyjną, informacyjną i uzupełniającą brakujące ogniwa w procesie historycznoliterackim12, inspiruje do poszukiwania nowych form ekspresji, które pozwalają na odkrywanie nieznanych sensów świata i człowieka13. Przeznaczeniem przekładu jest więc w takim ujęciu, jak dodaje gideon Toury, wypełnienie istniejącej potrzeby w kulturze docelowej14. Według Peetera Toropa jest nim również współuczestnictwo w rozwiązywaniu problemów literatury przyjmującej, przyswajanie cudzego artystycznego doświadczenia, nowej tematyki, sposobów wyrażania15. nie można nie przecenić faktu wpływu tłumaczenia na kulturę docelową, podkreśla Urszula dąmbska-Prokop16. Przekład oddziałując emocjonalnie na odbiorcę, angażuje jego wyobraźnię, intelekt, psychiczną i estetyczną wrażliwość w odkrywaniu odmiennych form ekspresji niż znane mu z literatury rodzimej. W zarysowaną perspektywę teoretyczną wpisują się w szczególny sposób polskie przekłady słowackiej prozy naturyzmu, odgrywającej istotną rolę w procesie historycznoliterackim literatury rodzimej, przełamującej w rodzimym kręgu doświadczenie odbiorców i indywidualne mechanizmy percepcji, otwierającej nowe obszary wrażliwości, potencjalnie inspirującej, a także stwarzającej 9 Por.  i. even-zohar, 2009: Miejsce literatury tłumaczonej w polisystemie literackim. W: P. de Bończa Bukowski, m. Heydel, red.: Współczesne teorie przekładu. Kraków, znak, s. 198. 10 Por. B. Tokarz, 2010: Spotkania. Czasoprzestrzeń przekładu artystycznego..., s. 27. 11 Por. a. lefevere, 1992: Translation. History. Culture. A Sourcebook. london—new york, Routledge, s. Xi. 12 Por. B. Tokarz, 2006: Przekład w dialogu międzykulturowym. W: P. Fast, P. janikowski, red.: Dialog czy nieporozumienie. Z zagadnień krytyki przekładu. Katowice, Wydawnictwo Śląsk, s. 10. 13 Por. B. Tokarz, 2010: Spotkania. Czasoprzestrzeń przekładu artystycznego..., s. 237. 14 za: S. Bassnett 2002: Translation Studies. [3rd edition]. new york, Routledge, s. 8. 15 Por. P. Torop, 2008: Historia przekładu. W: P. Ricœur, P. Torop: O tłumaczeniu. T. Swoboda, S. Ulaszek, tłum. gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu gdańskiego, s. 108. 16 Por. U. dąmbska-Prokop, 2012: O tłumaczeniu źle i dobrze..., s. 17. 204 amBaSadoRzy i legiSlaToRzy KUlTURy i liTeRaTURy możliwość dla uzupełnienia ogniw w procesie rozwoju literatury oraz kultury przyjmującej. Słowacka proza naturyzmu (sł. naturizmus), punkt kulminacyjny rozwoju kierunku o tendencjach liryzujących, nazywanego w słowackiej tradycji literackiej prozą liryzowaną (sł. lyrizovaná próza), to fakt kulturowy, który zmienił oblicze rodzimej literatury. nurt uznany przez słowackich literaturoznawców za jedno z najistotniejszych zjawisk artystycznych i estetycznych epoki międzywojennej17, nabierający w rodzimym horyzoncie odbioru znaczenia rewelacji artystycznej i estetycznej, formacji historycznej, wpisując się w latach 30. okresu międzywojennego w ruchy awangardy artystycznej, znacząco wpłynął na rozwój powojennej literatury słowackiej18. znaczenie słowackiej prozy naturyzmu tkwiło w  fakcie, że jej przedstawiciele stworzyli oryginalne, niestandardowe, myślowe i  stylistyczne idiomy literackie, stanowiące dla słowackiej literatury znak nowoczesności. z perspektywy badawczej końca XX wieku to nurt, który zadecydował o randze literatury słowackiej, tworząc równocześnie podstawę jej europejskiego znaczenia19. znaczenie słowackiej prozy naturyzmu w  rodzimym kręgu odbioru, jej wpływ na rozwój współczesnej rodzimej tradycji historycznoliterackiej oraz nowatorstwo i  innowacyjność poetyki opierającej się na synkretycznym połączeniu elementów epickich z lirycznymi, sięgającej do osiągnięć awangardy (ekspresjonizmu) — wszystkie te czynniki zadecydowały o zwiększonym zain17 Por. a. mašková, 2009: Slovenský naturizmus v časopriestore. H. Kubišová, prel. Bratislava, Spolok slovenských spisovateľov; i. Sedlák, 2009: Dejiny slovenskej literatúry II. martin, Bratislava, matica slovenská, literárne informačné centrum; o. Čepan, 2002: Lyrizovaná próza. W: o. Čepan: Literárne dejiny a literárna veda. Vyber z diela Oskára Čepana. zväzok  iii. Bratislava, Veda, Vydavateľstvo SaV; m. Šútovec, 2005: Mýtus a dejiny v próze naturizmu. Bratislava, literárne informačné centrum; P. Števček, 2002: Podľa vzoru človek. Bratislava, Slovenský spisovateľ; S. Šmatlák, 1999: Dejiny slovenskej literatúry. T. 2. Bratislava, národné literárne centrum. 18 Proza liryzowana i naturyzm twórczo inspirowały rozwój literatury słowackiej drugiej połowy XX wieku. Silne tendencje liryzujące odnaleźć można w twórczości Rudolfa jašíka, ladislava Ťažkiego, pokolenia mladej tvorby (po roku 1956), m.in. u Vincenta Šikuli, Rudolfa Slobody, andreja chudoby i in. Por. j. Števček, 1969: Lyrická tvár slovenskej prózy. Bratislava, Smena; j. Števček, 1973: Lyrizovaná próza. Bratislava, Tatran. 19 Pavol Števček, słowacki historyk literatury, podkreślając wartość zjawiska w kręgu rodzimej tradycji literackiej, pisał: „nadarmo sa je obzerať aj po veľkých literatúrach európy dvadsiateho storočia a zbytočné je hľadať v encyklopedických príručkách teórie literatúry alebo literárnovedných pojmov či termínov, spojenie slov »lyrizovaná próza«. Poznáme ho len z našich domácich slovenských literárnych a  teoretických prameňov” („daremne poszukiwanie w wielkich literaturach europy XX wieku czy encyklopedycznych podręcznikach teorii literatury albo terminów literackich pojęcia »proza liryzowana«. Poznamy go jedynie z naszych rodzimych słowackich literaturoznawczych i teoretycznoliterackich źródeł”, tłum.

Słowacka proza naturyzmu w polskich przekładach — strategie wyboru i translacji w zmieniającej się perspektywie kulturowej drugiej połowy XX wieku