Postautorytarna trauma jako czynnik sprawczy przemian mechanizmu przedawnienia roszczeń w Polsce. Część 1

Trauma po życiu w państwie autorytarnym, a w istotnym okresie — wręcz totalitarnym, spowodowała, że wiele instytucji funkcjonujących wówczas w polskim prawie na fali przemian ustrojowych z 1989 roku i związanych z nimi modyfikacji obowiązujących regulacji prawnych zostało zastąpione rozwiązaniami neoliberalnymi, często w ramach ogólnej tendencji do odrzucania naleciałości postradzieckich i przyjmowania w ich miejsce konstrukcji wzorowanych na rozwiązaniach zachodnioeuropejskich. Proces ten nie ominął przepisów dotyczących przedawnienia roszczeń majątkowych. Przejawiło się to między innymi w odejściu od modelu, w ramach którego upływ terminu przedawnienia roszczenia był uwzględniany przez sąd z urzędu, i zastąpieniu go rozwiązaniem dopuszczającym branie tej okoliczności przez sąd pod uwagę tylko w razie podniesienia zarzutu przedawnienia przez podmiot, przeciwko któremu dane roszczenie przysługuje. W niniejszym artykule podjęto tę problematykę, aby pokazać ciekawą ewolucję, jaka nastąpiła w tym zakresie, zarówno w kontekście praktyki stosowania prawa, jak i następnie zmian ustawodawczych. Zasługuje ona na uwagę, ponieważ przyjęte liberalne rozwiązanie okazało się nie do końca odpowiadać potrzebom społecznym, sądy w swym orzecznictwie przyjęły możliwość oceniania, czy podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia nie stanowi nadużycia prawa, a dodatkowo nastąpił tu — przynajmniej częściowy (w zakresie roszczeń dochodzonych przez przedsiębiorców od konsumentów) — powrót do rozwiązania przewidującego uwzględnianie przez sąd jednak z urzędu upływu terminu przedawnienia dochodzonego przed nim roszczenia. Przyjęta w 1990 roku liberalna konstrukcja została więc, jak dotąd częściowo, wyparta przez rozwiązanie funkcjonujące w ustroju autorytarnym, na co niewątpliwie miał wpływ opiekuńczy, prosocjalny charakter tego ostatniego rozwiązania, wpisujący się też dobrze w aktualne nurty populistyczne. Z uwagi na konieczność poruszenia w ramach tak zakreślonej tematyki rozważań kilku wątków tekst został podzielony na dwie części. W pierwszej pokazana została przemiana wspomnianego rozwiązania normatywnego, dokonana w 1990 roku, a także podstawowe aspekty wiążące się z funkcjonowaniem dwóch konkurujących w rozważanej kwestii rozwiązań, to jest uwzględnianiem przez sąd upływu terminu przedawnienia z urzędu bądź na zarzut pozwanego. W drugiej części pokazano natomiast kolejne przemiany funkcjonowania rozwiązania przyjętego w 1990 roku aż do wskazania obecnie obowiązującej regulacji w analizowanym zakresie wraz z refleksjami na temat ewolucji odnośnych rozwiązań prawnych.